Hoeveel licht heb je nodig?

Functionele eisen aan verlichting

Normen en wetgeving

In de eerste plaats bestaan er normen voor verlichting, die voor zo’n beetje alle denkbare situaties een richtlijn geven voor wat goede verlichting is. Voor de zakelijke markt bestaat er bovendien de Arbowetgeving. Het Arbeidsomstandighedenbesluit stelt werkgevers verplicht om een veilige en gezonde werkomgeving te creëren voor hun werknemers. In die wetgeving is ook opgenomen dat gezorgd moet worden voor goede verlichting (artikel 6.3); deze wet omschrijft niet expliciet wat dan goede verlichting is, maar hiervoor kan onder andere de NEN-EN 12464-1 norm als uitgangspunt genomen worden. De normen zelf zijn overigens geen wet, en als de situatie het verlangt kun je daar dus ook best wel eens een beetje van afwijken. Maar, als de norm een lichtniveau van 500 lux voorschrijft, kun je ook niet zomaar naar 250 lux gaan; dan begin je de interpretatie van “goede verlichting” volgens de Arbo toch wel behoorlijk op te rekken.

Zeker als bedrijf is het belangrijk om te zorgen dat je verlichting ontworpen is met de richtlijnen in het achterhoofd. Niet voldoen aan de Arbowet kan een boete van de arbeidsinspectie opleveren; en in het slechtste geval wordt je als werkgever aansprakelijk gesteld voor de persoonlijke schade van een werknemer bij een arbeidsongeval, omdat je niet aan de zorgplicht voldaan hebt. Daarbij wil ik wel benadrukken dat de normen voor mij nooit het begin punt van een goed lichtplan vormen; dat blijft altijd de sfeer en beleving. De normen kaderen echter wel de technische eisen af waarbinnen die sfeer neergezet moet worden, en geven daar meestal ook best genoeg speelruimte voor, mits je ze intelligent toepast.

Naast veiligheid, speelt ook het milieu een steeds belangrijkere rol bij het ontwerpen en bouwen van nieuwe gebouwen. Ook in de verlichting wordt hier steeds meer aandacht aan besteed. In een eerdere blogpost heb ik al over lichtvervuiling geschreven, met wat eenvoudige handvaten voor hoe je dat dan kan inperken. Hiervoor bestaan ook richtlijnen (zoals de IDA-IES Model Lighting Ordinance), die nu nog niet expliciet in de wet verankerd zijn, maar bijvoorbeeld wel om de hoek komen kijken bij “green building” certificeringen zoals LEED, WELL, BREEAM en dergelijke.

Bij de reguliere verlichtingsnormen kun je vaak intuïtief nog wel aanvoelen wat “goede” of “slechte” verlichting is, zonder de letter van de norm erop na te slaan. Maar green building standaarden dwingen om voorbij de menselijke intuïtie te kijken. De mens is deel van een groter ecosysteem, en deze standaarden zijn dan ook bedacht om het belang van dit grotere ecosysteem als geheel te dienen, en niet alleen het menselijke belang. Daarom is het zeker in deze gevallen belangrijk om aan de norm te toetsen.

Lichtberekeningen

De normen geven dus een richtlijn voor alle kwantificeerbare eisen waar een goed lichtplan aan zou moeten voldoen. Maar hoe toets je nou of een lichtontwerp ook werkelijk aan die eisen voldoet?

Allereest kun je natuurlijk met een luxmeter lichtniveaus meten. Maar je wilt er niet achteraf pas achter komen of je verlichting aan de eisen voldoet. Vroeger deed men hiervoor lichtberekeningen met de hand, maar tegenwoordig bestaat daar ook simulatie software zoals Dialux voor. Dit is in feite 3D CAD software, waarin de ruimtes van een project in 3D nagebouwd kunnen worden, compleet met materialen en afwerkingen. Zo goed als elk professioneel verlichtingsmerk heeft ook databestanden voor hun verlichtingsproducten, die in deze software ingeladen kunnen worden. Deze bestanden bevatten alle gegevens van het armatuur, waaronder: de hoeveelheid licht, de lichtverdeling (bundel), lichtkleur, stroomverbruik, en in sommige gevallen zelfs een realistisch 3D model van de vorm van het armatuur. Door deze bestanden in het 3D model van de ruimte te plaatsen, kan precies gesimuleerd worden waar hoeveel licht terecht komt; wat middels diagrammen en rapporten ook inzichtelijk gemaakt kan worden voor de ontwerper én de klant.

Bovendien bevat Dialux ook alle eisen van de normen, zoals de vereiste lichtniveaus. Hierdoor kan de simulatie ook gelijk aan de norm getoetst worden. Zo kan een lichtplan voor elk project tot in detail doorgerekend worden, en weet je precies of het plan aan alle eisen voldoet, voordat het uitgevoerd gaat worden. Het is hierbij wel belangrijk dat die berekening op de juiste manier wordt gemaakt. De ruimtes moeten bijvoorbeeld accuraat worden opgebouwd in het model, met de juiste afmetingen, en ook de juiste materialen. Een donkere vloer reflecteert bijvoorbeeld minder licht dan een lichte vloer, en dat kan best invloed hebben op de lichtniveaus, en ook op hoe licht de ruimte beleefd wordt.

Daarnaast moeten de ruimtes volgens de juiste norm geclassificeerd worden, passend bij de functie van de ruimte. De berekeningsvlakken waarop het lichtniveau berekend wordt, moeten ook op de juiste manier ingevoegd worden. Daarbij is het belangrijk om de eisen van de norm goed te interpreteren. In een kantoor is bijvoorbeeld (onder andere) gemiddeld 500 lux op het werkvlak vereist; dat betekent dus dat die 500 lux niet over de gehele ruimte vereist is, maar alleen op de bureaus. Als je de berekeningsvlakken ook op die manier inricht, dan ontstaat bijvoorbeeld ineens de mogelijkheid om wat sfeer in een kantoor te brengen én toch aan de norm te voldoen.

Naast het technische aspect van deze lichtberekeningen, kan zo’n 3D simulatie ook een aardige visualisatie van het lichtbeeld laten zien.  Een indruk krijgen van de sfeer is minstens net zo belangrijk als het toetsen van lichtniveaus aan de norm. Of een lichtplan voldoet aan de norm zegt namelijk niet zo veel over hoe een ruimte beleefd wordt. Het zou zomaar kunnen zijn dat een lichtplan qua lichtniveaus wel aan de norm voldoet, maar toch donker aanvoelt - bijvoorbeeld door bepaalde materiaalkeuzes in het interieur. De visualisatie die een lichtberekening geeft kan daar dus ook al in de ontwerpfase een indruk van geven - waardoor je misschien ook weer andere keuzes maakt in de verlichting en/of de toegepaste materialen en kleuren.

Daar moet overigens wel bij vermeld worden dat het detail niveau van het 3D model beperkingen kent; hoe gedetailleerder en complexer het model, hoe zwaarder de berekening. Dus over het algemeen blijft dit wel een ietwat vereenvoudigde visualisatie. Verwacht dus geen fotorealistische render, maar desondanks kan het weldegelijk een accurate indruk van het lichtbeeld geven.

Conclusie

Kortom, naast dat licht sfeer creëert, komen er ook een hoop functionele aspecten bij kijken. We hebben allemaal wel eens in dat ene restaurant gezeten, dat er in eerste instantie zo knus en sfeervol uitziet, maar waar je de menukaart niet kunt lezen en je je afvraagt of je nou groene of witte asparagus op je bord hebt liggen. Het maken van een goed lichtontwerp is dus niet alleen maar een kwestie van er gevoel voor hebben, het vraagt ook de nodige lichttechnische kennis. Hierbij zijn lichtberekeningen voor mij een belangrijk gereedschap. Het helpt bij het kiezen van de juiste lampen met de juiste specificaties, voor zowel de functionele eisen als het gewenste sfeerbeeld. Bovendien kunnen zo digitaal snel allerlei verschillende verlichtingsopties uitgeprobeerd en gevisualiseerd worden. Dat maakt het een stuk makkelijker om goed onderbouwde ontwerpkeuzes te maken.